جزيره رنگين كمان هرمز

 اينجا هرمز است؛ شگفتي زمين شناسي ايران و جهان... جايي كه خاك سرخ و كوه هاي رنگارنگ گرد هم آمده اند تا يكي از عجايب خلقت به وجود آيد؛ جزيره اي كه براي زمين شناسان آزمايشگاهي تحقيقاتي است و براي هنرمندان تابلوي نقاشي بي كم و كاست.

خليج فارس جزاير متعددي دارد اما هرمز منحصر به فرد ترين آنهاست و اين را به خاك رنگين كماني اش مديون است. شاه كليد ورودي خليج فارس كه در مجاورت تنگه هرمز قرار دارد... اين خاك انواع كاني ها را كه شكل دهنده سنگ ها هستند در خود جاي داده تا خاك رنگارنگي به وجود آيد و جزيره هرمز نام بگيرد. البته نام اين جزيره، يادگار روزگاري است كه مردمانش هنوز به خاطر هجوم مغولان، بندر معتبر هرمز و يا هرمزد را در مصب رود ميناب با خليج فارس ترك نكرده بودند و اينجا ساكن نشده بودند اما قدمت به وجود آمدن اين جزيره بيش از اينهاست؛ زماني كه هنوز انسان پا به اين كره خاكي نگذاشته بود.

اغراق نيست اگر بگوييم كه خاك تاكنون اين همه طيف رنگي را در خود جاي نداده است. جزيره رنگارنگ هرمز براي خود جعبه مداد رنگي كاملي است و رنگ هاي متنوع آن هر چشمي را خيره مي كند. جزيره هرمز، يك جزيره معمولي نيست؛ توده گنبدي بيضي شكل نمك است كه از سطح آب بيرون آمده. اگر چه همه سوي هرمز همانند همه جزيره ها به آب مي رسد اما خشكي برآمده اش توده بزرگ نمكي است؛ نه سنگ و خاك.

هرمز از لحاظ زمين شناسي از مهم ترين گنبدهاي نمكي در دنيا و از ديدگاه زيبايي شناسي بي رقيب ترين آنهاست.

نمك شناور

هرمز جزيره پيري است؛ جزيره اي كه ميليون ها سال به خود ديده تا به اين هيبت درآيد. اگر بخواهيم سن و سال اين جزيره پير را بدانيم بايد به روزگار پيش از پيدايش آن رجوع كنيم؛ به دوران پالئوزوئيك؛ همان عهده بي مهرگان دريايي، شروع زندگي انوع باكتري ها و موجودات زنده اوليه؛ درست زماني كه سطح خشكي ها بسيار پايين بود.

گنبد نمكي پير در همين دوران به دنيا آمد؛ 500 ميليون سال قبل؛ زماني كه توده نمكي اعماق زمين از سبكي زياد به لايه بالايي زمين رسيده بود و قصد بيرون آمدن از پوسته اين كره خاكي را داشت. در اين ميان گسل ها كه شكستگي هاي عميق و متحرك زمينند، تنها راه ورود اين حجم بزرگ شدند و توده نمك كه مدت ها محبوس پوسته زمين بود، با اختلاف وزن و حجمش نسبت به ديگر سنگ ها، خود را از اعماق زمين بالا كشيد، از گسل ها عبور كرد و در اين بين، سنگ ها و كاني هاي موجود لايه هاي زيرين زمين را هم جارو كرد و با خود بر بستر دريا نشاند.

تا اين توده نمكي از اعماق دريا به سطح دريا برسد، ميليون ها سال گذشت. توده نمكي كم كم به سمت سطح آب حركت كرد و در حين بالا آمدن از اعماق آب، سنگ هاي ديگري را هم با خود آورد كه سن آنها به دوران سنوزوئيك بر مي گردد؛ يعني زماني كه انواع گياهان و جانوران شكل گرفته بودند و سطح خشكي ها آن قدر گسترده شده بود كه كوه ها هم كاملا پديدار شده بودند. اين توده مخلوط نمك و سنگ كه به آن سنگ مادر مي گويند، شد پايه و اساس جزيره.

حالا همه چيز آماده مانده بود تا بارش باران سطح اين نمك ها را بشويد و تنها سنگ هاي رنگين باقي بمانند و جزيره هرمز شكل بگيرد. اين اتفاق در 20 هزار سال پيش رخ داد و حالا هرمز با همه زيبايي اش در كنار بزرگ ترين جزيره خليج فارس – يعني جزيره قشم – آرميده است.

سنگ ها و رنگ ها

هرمز جزيره رنگ هاست و قدرت نقاش طبيعت است كه هنرنمايي خود را در گنبد نمكي 6 هزار متري به رخ آدميان كشيده، تنوع رنگي سنگ هاي كنده شده از لايه هاي مختلف اعماق زمين توسط توده هاي نمك آن قدر زياد است كه هرمز را به زيباترين و كم نظيرترين گنبد نمكي در دنيا تبديل كرده تا جايي كه از آن به آزمايشگاه سنگ شناسي ياد مي كنند.

هرمز موزه كاني هاي جهان است؛ يعني همان عناصر اوليه اي كه از مجموع آنها، سنگ ها شكل مي گيرند. كاني ها براي زمين شناسان بسيار با ارزشمند چرا كه از طريق مطالعه آنها نه تنها پي به ماهيت آن سنگ مي برند و مي توانند تركيب كلي سنگ هاي منطقه را به دست آورند؛ بلكه مي توانند رابطه خويشاوندي بين لايه هاي زمين شناسي يك منطقه را هم با مناطق دورتر بيابند شايد اين مطالعات به نتايج شگفت آوري هم برسند؛ مثلا خانواده اي از سنگ هاي كه در اثر حوادث طبيعي مانند شكافته شدن يا حركت لايه هاي زمين از هم دور افتاده اند به نوعي به هم مربوط شوند.

هرمز از اين نظر يك آزمايشگاه تمام عيار است؛ جزيره اي است كه 40 نوع كاني را در خود جا داده تا سنگ هاي اين جزيره زيبا از آن ها شكل بگيرد. كاني هاي هرمز به راحتي به چشم مي آيند كه مهم ترين شان «انيدريد» ، «ژيپس»، «كلسيت»، «هماتيت»، «دولوميت» و «اوليژيست» هستند. اين كاني ها با خرد شدن سنگ هاي قديمي و جريان آب باران به رودخانه ها و سپس درياها رسيده و در آنجا رسوب مي كنند، طي سال ها به هم مي چسبند و سنگ هاي رسوبي را شكل مي دهند.

 «ريوليت» «توف» هم كه از ديگر كاني هاي هرمز هستند گونه هايي از سنگ هاي آتشفشاني اند. البته وجود سنگ هاي آتشفشاني در اين گنبد پير، دليل بر اين نيست كه در اين جزيره آتشفشاني اتفاق افتاده؛ بلكه اين توده هاي آتشفشاني كه مدت ها قبل در اعماق دريا انباشته بودند به همراه توده نمكي به سطح آب آمدند و به همراه سنگ هاي رسوبي، لايه هاي سنگي آذرين را شكل دادند.

اتفاقات مختلف زمين شناسي سبب شده تا جنوب جزيره هرمز مملو از خاكي باشد به رنگ سرخ كه بومي ها آن «گِلَك» مي نامند؛ همان منطقه اي كه به «گل اخري» يا كانسار خاك سرخ مشهور است. كانسار تجمع مواد معدني در يك نقطه است كه در وقت استخراج، معدن ناميده مي شود. اينجا خيره كننده ترين بخش جزيره است؛ درست جايي كه خاك سرخ، درياي فيروزه اي، درخت سبز و آسمان سبز آبي آن چنان هنرمندانه گرد هم آمده اند تا نقاشي بي همتاي خالق طبيعت شكل گيرد. خاك سرخ اين جزيره كه همانند هموگلوبين خون انسان، داراي تركيبي آهن دار است، با ورودش به دريا بخشي از آب هاي ساحلي را به گونه اي قرمز كرده كه كوسه ماهيان گهگاه فريب آن را مي خورند و خود را به دام مي اندازند.

خاك خوردني

سوغات هرمز خاك آن است؛ خاكي كه فقط زيبا و منحصر به فرد نيست. مردم اطراف اين جزيره، هرمز را با «گلَك» اش مي شناسند و آن را مي خورند؛ همان خاك سرخ هرمز كه با ماهي ساردين و نارنج مخلوط مي شود تا آن را روي نان بريزند و خوردني خوشمزه اي به نام «سوراغ» تهيه كنند؛ ناني كه از پر طرفدارترين خوردني ها در استان هرمزگان است.

خاك سرخ هرمز ارزش اقتصادي بالايي هم دارد؛ تا همين چهار سال قبل، هزاران تن از اين خاك گرانبها به كشورهاي ديگر صادر مي شد تا در صنايع مختلف رنگ سازي، لوازم آرايش، شيشه و سراميك سازي از آن استفاده كنند. البته آخرين خبرها، از كم شدن اين صادرات بي رويه حكايت مي كند؛ صادراتي كه اگر بخواهد ادامه يابد، به از بين رفتن خاك سرخ هرمز مي انجامد.

البته زيبايي و معروفيت هرمز فقط به خاك سرخش نيست، هرمز جزيره رنگ هاست. اين جزيره داراي خاك هاي رنگي بسياري است كه در كنار يكديگر طيف وسيعي از رنگ هاي سفيد زرد، نارنجي، قرمز، قهوه اي، سبز و حتي طلايي ايجاد مي كند. هرمز رنگ هاي شمارش ناپذيري دارد كه از طيف رنگي گرم تا سرد را شامل مي شود؛ يعني همه رنگ هايي كه يك هنرمند براي كشيدن تابلوي نقاشي خود به آنها نيازمند است. همين تابلوي نقاشي است كه نه تنها زمين شناسان، هنرمندان و گردشگران ايراني را مبهوت خود كرده؛ بلكه هر هنرمندي را كه به ايران آمده، مجذوب خود كرده است. از جورج استاينمتر و ريكاردو زيپولي عكاس تا آلبر لاموريس فيلمساز.

اما اين رنگ ها از كجا آمده اند؟ در جواب اين سوال بايد گفت كه مجموع رنگ هاي اين جزيره حاصل يك تركيب شيميايي است؛ حاصل يك اتفاق؛ اتفاقي از تركيب كاني هاي مختلف براي شكل گيري سنگ، رنگ هاي هرمز يا به صورت خاك و كلوخند يا به صورت سنگ هايي محكم. البته هرمز سنگ هاي فلزي هم دارد. مگنتيت، هماتيت و اوليژيست سه سنگ فلزي هستند كه در آنها اكسيد آهن يافت مي شود و سنگ فلزي طلايي رنگي به نام پيريت كه به طلاي ابلهان يا چشم شيطان معروف است و در خود ماده اي به نام سولفيد آهن دارد.

هنر و هرمز

جزيره هرمز فقط براي زمين شناسان جزيره شگفت انگيزي نيست. هنرمندان هم بارها شيفته آن شده اند و براي خلق اثر هنري خود از خاك اين جزيره بهره برده اند.

احمد نادعليان كه كارشناس نقاشي و دكتري هنر تزئينات ديواري است و به هنرمند محيطي مشهور شده از مهم ترين آنهاست. «خاك سرخ هرمز را كه به دست گرفتم، دستم رنگي شد اين خاك به قدري رنگ توليد مي كند كه اگر روي لباس تان ريخته شود با هيچ ماده شوينده اي پاك نمي شود». اين را نادعليان وقتي مي گويد كه مدت ها از خلق آثار هنري اش در هرمز گذشته، اما هنوز وقتي ياد آن روزها مي كند مي شود شادي را در صدايش حس كرد البته پاك نشدن اين رنگ ها دليل علمي خاصي دارد؛ خاك سرخ هرمز از تركيبات تشكيل شده و رس هم چسبندگي بالايي دارد.

نادعليان براي آنكه بتواند با خاك هاي رنگارنگ جزيره آثار هنري خود را خلق كند به مطالعات رنگ شناسي آنها روي آورد: «از نظر علمي نمي شود گفت كه دقيقا چه رنگ هايي را در هرمز مي بينيم؛ چرا كه تفكيك دقيق اين همه رنگ در اين جزيره زيبا كار چشم آدمي نيست؛ اما آنچه به ظاهر ديده مي شود، رنگ هاي اصلي به همراه طيف هاي مختلف رنگي هستند؛ سفيد، زرد، كرم، نارنجي، قرمز، قهوه اي و سبز فيروزه اي روشن. اين رنگ ها فقط به خاك جزيره مربوط نيستند، بسياري از اين رنگ ها براي كلوخ ها و سنگ هاي شكننده اي هستند كه با دست قابل خرد شدنند». جالب است كه به گفته او، رنگ سبز فيروزه اي مربوط به خاك نرم و مرطوبي است كه چسبندگي بالايي هم دارد.

اما نكته مهمي كه بايد در استفاده از خاك هاي رنگارنگ هرمز هميشه مدنظر قرار داد، تخريب محيط طبيعي اين جزيره است و از دست رفتن اين خاك ها. همين يك سال و نيم پيش بود كه براي نشان دادن زيبايي جزيره هرمز، فرشي تقريبا به طول 1200 متر مربع از 70 طيف رنگي بر ساحل جزيره نقش بست؛ فرشي كه در طراحي آن از داستان ها و طرح هاي بومي جزيره استفاده  شد. احمد نادعليان گرچه اين كار هنري را بسيار جالب مي داند؛ اما خلق آن را به قيمت از دست دادن خاك هاي رنگي و تخريب محيط طبيعي زيباي هرمز، اثري ضد محيط زيست مي نامد او كه بنا به گفته  خودش براي نقاشي هايش روي شيشه و غيره از مقدار كمي خاك به اندازه يك قاشق سوپ خوري خاك جزيره استفاده كرده مي گويد: «بهتر است به جاي اين كارها، اثري در ابعاد كوچك تر خلق مي شد تا خاك اين جزيره كمترين آسيب را ببيند. همين بس است كه سال ها خاك هرمز را صادر مي كردند. از اين به بعد فرصت آن است كه آن را حفظ كنيم.»

 گروه گردشگري تبيان- الهام مرادي
منبع: سرزمين من