پيشينه تاريخي

براساس منابع محلي ، گيلان در سالهاي نفوذ اسلام و قدرت يافتن حكمرانان محلي به دو بخش « بيه پيش » يا بخش شرقي گيلان و « بيه پس» يا بخش غربي گيلان تقسيم شد . مرز مشخص ميان آن دو رودخانه سفيد رود بوده است . بدين ترتيب ، فومن در اين دوران ، بعنوان مركز بخش بيه پس يا بخش غربي گيلان، دربرابر لاهيجان ، كه مركز بيه پيش يا بخش شرقي گيلان بود، شناخته مي شد . بنابراين بايد گفت : سالها حوزه فرمانروايي اميران فومني ، از كنار رودخانه سفيد رود تا سرزمين هاي مجاور بخش هاي خلخال و تارم بوده است .

فومن تا عهد صفويه پايتخت « بيه پس » و مقر فرمانروايي شهرياران اسحاقي بوده است . پس از درگذشت شاه عباس صفوي مبداء‌قيام عادلشاه شد و در سالهاي جنگ اول بين الملل 14-1918 و پس از آن يعني از سال 33-1340 ه . ق مركز قيام جنگليان شد اما از سال 1340 قمري  از آرامش برخوردار شده است 

دكتر ستوده در كتاب از آستارا تا استار آباد مي نويسد :
« فومن مركز بخشي به همين نام و پس از آن تا 980 قمري مركز تمام ناحيه بيه پس گيلان بوده است . در اين سال است كه جمشيد سلطان مركز حكومت خود را به رشت انتقال داده است ، قصر حاجي جمال هنوز در فومن برقرار است اين شخص در سال 1159 قمري جان التن(Elton ) را كشت . اين قصر محل اقامت بازماندگان او بوده است . حاجي محمد خان نيز در همين قصر زندگي مي كرد . در وايل سلطنت ناصر الدين شاه خود او و اطرافيانش را به رشت منتقل كردند . از آن وقت فومن اهميت خود را از كف داد و به نام ” قصبه ” خوانده شد و يكي از دهكده هاي مهم اين بخش به حساب آمد . »
عموماً فرمانروايي اميران اين سامان ، به خانواده « آل اسحاق » نسبت داده مي شود كه خود را از اخلاف خاندان هاي باستاني ايران مي شناختند و در يك فهرست طولاني سلسله نسبت خود را به اشكانيان مي رساندند.
مسلم است كه فومن يكي از نقاط تاريخي و قديمي گيلان بوده و بطوريكه در كتاب سالك الابصارفي ممالك الامصار ، چنين نوشته اند ، در ميان همه حكام قسمتهاي مختلف گيل ، حاكم فومن بايــد
اصيل و مؤمن باشد ، سلطان فومن داراي 1000 سرباز است و قسمت اعظم درآمد وي از راه تجارت تأمين ميشود ، ابريشم به فراواني بدست مي آيد و بين حكام فومن و لاهيجان درستي و اتحاد برقرار است و اين امر باعث شده كه بازرگانان به فعاليت بپردازند . بر روي سكه هايي كه در زمان فتح عليشاه ضرب شده از فومن به نام فومن المبارك ياد كرده اند و در تاريخ قديمي ، فومن را دارالاماره ناميده اند
فومن را در آثار تاريخي گيلان ، بعنوان « دارالملك تخت ، تختگاه » هم ياد كرده اند . طولاني ترين دوران تختگاهي و مركزيت فومن از اواخر دوران ساساني آغاز شد كه گيلانشاه و پس از او پسرش ، گيل گيلانشاه گابره ، فرمانرواي گيلان بودند بنابراين فومن شهري است كه حداقل از قرن چهاردهم ميلادي به بعد مهمترين شهر گيلان و مدتهاي زيادي در مقابل لاهيجان كه پايتخت بيه پيش بود ، پايتخت بيه پس محسوب مي شد . فقط در پايان قرن شانزدهم ميلادي جاي خود را به رشت داد و در حقيقت افول آن از قرن نوزدهم ميلادي يعني از زماني كه خانواده حاجي محمد خان براي سكونت به رشت نقل مكان كردند ، شروع شد . ولي در مناظر شهري فعلي اثري از اين گذشته پر افتخار باقي نمانده است به جز شايد در حالت فشرده و متراكم بازار آن . اين بازار مجموعه اي از ساختمانهاي آجري با بامهاي پوشيده از سفال است كه قديمي ترين آنها در اوايل قرن بيستم ميلادي و طبق يك نقشه چهار خانه ي شطرنجي ساخته شده اند . فرمانداري در قصر حكام سابق بين مسجد جامع و بازار قرار داشت . يك ميدان باشكوه در زمان رضا شاه پهلوي در جلو و انتهاي خيابان مستقيمي كه به رشت منتهي مي شود ، درست شده است رابينو مي نويسد :
« اين شهر سه شنبه بازاري دارد كه بناي دكانهاي آن آجري است و بام آنها سفالپوش مي باشد و در حدود شش سال است (حدود 1900 ميلادي ) كه سردار همايون شصت باب دكان در آن بنا كرده است . »
برخي از آثار تاريخي شهر فومن را مي توان به مدرسه و مسجد قديم (مسجد جامع) ، مناره اي كه تاريخ بنايش به زمان سلجوقيان مي رسد ، بقعه پير جلودار ، قلعه كل ، و ... اشاره نمود . البته قلعه رودخان در آثار تاريخي اين شهر جاي ويژه اي دارد چرا كه اين محدوده مدتها تخت سلطنت و مركز حكمراني حكام گيلان بيه پس بوده است
 
- وجه تسميه
فومن را  در فارسي به ضم اول fuman و در گيلكي به فتح اول foman مي خوانند . در برخي از يادداشتهاي مربوط به ترجمه احوال نامداران گيلان از جمله شيخ علي فومني ، اين نام با «پ» مفتوح آغاز مي شود : پومن به فتح اول poman كه تركيبي است از دو واژه «پو po » و «من man ».
اگر نام فومن را تركيبي از دو واژه « پو ، من يا فو ، من » بدانيم ، نامي خواهد بود مركب از« پوش»به معني پناه دادن يا پناه در اوستا و « من » به معني انديشيدن ، شناختن ، به يـــاد آوردن و درياقتـن است . و معني كلمه مركب از فومن به معني (پناه منش ، پناه انديشه ، پناه شناخت ) يا (پناه بخش انديشه ـ دريافت ـ پندار ) و يا جايي كه مأمني براي انديشيدن ، دريافتن و پنداشتن و عرضه داشتن است .
البته در گاتهاي اوستا «پئو» يا «فو» به معني فوا ، پيش ، در آ‎غاز و نخست نيز آمده است .
- قوميت ـ زبان ـ مذهب ـ آداب و رسوم

قوميت مردم فومن ـ همچون قوميت اهالي جلگه اي شهرستان ـ گيلك است و با زبان گيلكي لهجه غرب گيلان (بيه پس) و گويش فومني سخن مي گويند . البته در اين شهر نيز مانند ساير شهر ها ، برخي به زبان فارسي (بويژه در مدارس و ادارات ) و همچنين تالشي و تركي (اغلب مهاجران وارد شده به شهر ) سخن مي رانند ولي زبان محاوره اي رايج بين عموم مردم همان گيلكي با گويش فومني است .

دين مردم شهر فومن اسلام و مذهب شايع در آن شيعه جعفري اثنا عشري است . (بر اساس آمار سال 1375 حدود 99 درصد مردم شهر فومن مسلمانند ).

در فومن به علت قدمت شهر و منطقه ، امام زاده و مزار پير و صحابه رسول هاشمي (ص) بسيار است كه زيارتگاه مردم منطقه و حتي خارج از شهرستان مي باشد . علاوه بر آن در تكيه و اكثر مساجد و بقاع متبركه شهر خصوصاً در اعياد و ماههاي محرم و صفر محل زيارت مردم مسلمان و با ايمان فومن بوده و مراسم سوگواري امام حسين (ع) با شكوه و جلال خاصي كه مختص استان گيلان است برگزار شده و دسته هاي عزاداري به هر سو روان مي شوند . (شب عربان ـ شب سوم عاشوراي حسيني ـ در منطقه شهره عام است )

در اعياد ملي ـ مذهبي هم بويژه در سالروز ميلاد صاحب الزمان (عج) مردم شهر فومن با چراغاني و گلكاري و تزئينات خيابان هـا ، ميادين و پياده روها و كـوچه هـا و پخش شيريني و نقل به شــادي و سرور مي پردازند و اكثر مراسم هاي عقد و عروسي نيز منطبق بر چنين اعيادي است . شهر فومن مانند ساير نقاط و شهرهاي استان گيلان ، مراسم خواستگاري با ارسال پيام و با اعزام دوستان مشترك و يا آشنايان مورد قبول دو خانواده عروس و داماد و اطمينان از قبول پيوند از سوي خانواده عروس ، اقدام به خواستگاري رسمي شروع شده و در مراسم خواستگاري معمولاً بزرگان دو خانواده حضور يافته و شرايط تعيين و موافقت رسمي عقد اخذ و صورت برداري مهريه و شير بها و لوازم و تاريخ عقد و عروسي معين مي شود .

مراسم عزاري وفات يافته گان همچون ساير نقاط با مراسم دفن ميت و سوم ، هفتم ، چهلم و سال ، همراه با هزينه هاي شام و نهار برگزار گرديده و معمولاً مراسم سوم و هفتم و سال در مساجد و تكايا برگزار مي شود .