شهرستان تربت جام از شهرستانهاي تابع استان خراسان رضوي است. مركز اين شهرستان، شهر تربت جام است.

تقسيمات كشوري
بخش مركزي شهرستان تربت جام
دهستان جامرود
دهستان جلگه موسي آباد
دهستان ميان جام
شهرها: تربت جام

بخش صالح‌آباد
دهستان باغ كشمير
دهستان جنت‌آباد
دهستان صالح‌آباد (خراسان رضوي)
دهستان قلعه حمام
شهرها: صالح‌آباد

بخش نصرآباد
دهستان بالاجام
دهستان كاريز نو
شهر نصرآباد

بخش بوژگان
دهستان دشت جام
دهستان هريرود
شهر نيل شهر

بخش پائين جام
دهستان زام
دهستان گل بانو

مساجد در شهرستان تربت جام

مسجد خواجه عزيزالله تربت جام: در شهر تربت جام و در شمال آرامگاه شيخ جام قرار دارد . در حال حاضر به صورت نيمه ويران درآمده‌است و از سده ۵ هـ.ق. بر جاي مانده‌است.
مسجد عتيق تربت جام
مسجد كرماني تربت جام
مسجد نو تربت جام: اين مسجد در جانب شرقي مزار واقع است و با يك مقصوره چليپا شكل و شبستان‌هاي ستون دار طرفين آن و يك حياط كوچك مستطيل شكل مشخص مي‌شود. رواق شرقي ،با مسجد عتيق پيوند خورده‌است و براي اين كار ،الزاماً بخشي از آن و احتمالاً بناهاي مغولي شمال مجموعه تخريب شده‌است . دري كه جايگزين محراب گنبد شده ، راهي را براي ورود به مسجد جديد فراهم ساخته‌است . ديوارهاي تكيه حياط ، تاق‌هاي رواق‌ها و شبستان‌هاي طرفين گنبد مقصوره و تزيينات زير گنبد ، نسبتاً جديد هستند. تنها بخش اصلي مسجد به نظر مي‌رسد كه گنبد مقصوره باشد. اين بنا احتمالاً توسط جلال الدين فيروز شاه ، در سال ۸۴۶ هـ.ق. ساخته شده‌است.

حمامها و آب انبارها در شهرستان تربت جام

آب انبار لنگر تربت جام: اين انوار ،واقع در روستاي لنگر و ۲۴ كيلومتري غرب تربت جام ، قرار گرفته و ظاهراً هم‌زمان با بناي آرامگاه در دوره تيموري ساخته شده‌است . آب انبار لنگر بناي آجري بزرگي به عرض ۱۸ و طول ۲۴ و عمق آبگير ۶ متر است . ارتفاع پوشش گنبدي آن انبار از كف زمين نيز به ۹ متر مي‌رسد. اين منبع حدود ۱۳۲ متر مساحت دارد و تقريباً ۲۰۰۰ متر مكعب آب را در خود جاي مي‌دهد. در جانب شمالي و جنوبي بنا دو غرفه آجري ساخته شده كه در يكي از آنها پلكان آجري براي دسترس به آب قرار دارد . پله‌ها در عمق منبع و داخل آب ادامه پيدا مي‌كند تا هر قدر سطح آب پايين رود ، بتوان به آن دست يافت . غرفه ديگري كه كوچك‌تر و تقريباً قرينه غرفه پلكان دار است ،براي استحكام پشت بند پوشش بنا ، ساخته شده‌است. احتمال دارد اين بنا از ساخته‌هاي اميرعلي شيرنوايي ، وزير دانشمند و خير سلطان حسين بايقرا باشد.
آب انبار تربت شيخ جام تربت جام: اين بنا مقابل در ورودي باغ و متصل به صحن شمالي مرقد شيخ جام واقع شده‌است . بناي اوليه آب انبار در سال ۱۰۱۰ هـ.ق. توسط «فيروزبن حسين» نامي ساخته شده و در دوره ناصرالدين شاه (۱۲۷۰ هـ.ق.) تعمير و بازسازي شده‌است . (نقشه ش ۱۱۰ پايين) بنا با مصالح آجر و ساروج و گل ساخته شده و داراي طرحي مستطيل شكل با درگاهي در ميانه هر ضلع و پوششي گنبدي است.

قلعه‌ها در شهرستان تربت جام

قلعه گبري تربت جام: اين قلعه بر فراز كوهي در ۱ كيولمتري روستاي قلعه گبري ، در جنوب غربي پل خاتون قرار دارد . اين دژ بايستي از دژهاي اسماعيليه باشد . قلعه شامل تأسيسات زيست دراز مدت، مانند حوض ساروجي يا سنگي و ...نيست و تنها نياز فوري و روزمره ساكنانش را برآورده مي‌كرده‌است
قلعه گوش لاغر تربت جام:در بيرون روستاي گوش لاغر ، بر سر راه مشهد ـ صالح آباد و در ۱۱ كيلومتري شمال غرب آن ، بر روي يك تپه سنگي قرار دارد. از اين قلعه يك محوطه مستطيل شكل ۱۵۰ * ۱۰۰ با يك برج خراب به بلندي حدود ۵ متر ديده مي‌شود. سفال‌هاي لعابدار ، با نقش‌هاي كنده زير لعاب، كه در اين قلعه ديده شده، ديرينگي قلعه را به سده‌هاي نخستين اسلامي مي‌رساند، يعني به حدود ۱۰۰۰ سال پيش و سده‌هاي سوم و چهارم هجري قمري.
قلعه زورآباد تربت جام: قلعه زورآباد در كنار صالح آباد قرار دارد. اين دژ از خشت و گل ساخته شده‌است . حصار شرقي ويران شده، ولي حصار غربي پابرجاست، در هر گوشه حصار ، برجي دو سه طبقه ساخته شده‌است.
قلعه استادي تربت جام: در روستاي استاد، در ۸۶ كيلومتري شهر تربت جام و ۲۳ كيلومتري جنت آباد و به فاصله چند كيلومتري غرب هريرود قرار دارد. امروز از آبادي استاد يا استاي اثر برجسته‌اي ديده نمي‌شود ولي در آن محل بر فراز كوهي، قلعه‌اي نظامي و نيمه ويران و شايد از دوران صفوي وجد دارد. در پايين دست قلعه بازمانده آبادي‌هاي ديگري ديده مي‌شود، با سفال‌هايي از دوره سلجوقي و تيموري.

تپه‌هاي باستاني در شهرستان تربت جام

تپه شور قلعه تربت جام: در ۳۰۰متري جنوب غربي روستاي شور قلعه كه در ده كيلومتري غرب پل خاتون است قرار دارد . ظاهراً تپه شور قلعه يكي از سكونت‌گاه‌هاي مردمان باستاني است كه به گفته «گيرشمن» از طريق دره كشف رود خود را به درون ايران كنوني رسانيده‌اند. چون در يك جاي تپه كه به طور تصادفي خاك‌برداري شده لايه‌هاي نمايان‌گر وجود بازمانده فرهنگ پيش از تاريخ ديده مي‌شود.
تپه صدرآباد تربت جام: در كناره جنوب كشف رود ، در ۳ كيلومتري غرب پل خاتون قرار دارد. در كاوش‌هاي غر مجاز ، آجرهاي سرخ رنگ ۵ * ۲۵ * ۲۵ سانتيمتر در آن پيدا شده‌است . در اين تپه سفال‌هاي بدون لعاب با نقش برجسته قالب‌زده و داراي نقش‌هاي نيم استوانه‌اي و باندهاي عمودي برجسته هستند ، كه تزيينات روي ظرف‌هاي نقره ساساني را به ياد مي‌اورند . اين تأثير از هنر دوران ساساني مربوط به سده‌هاي نخستين اسلامي است.
تپه جهانگيرآباد تربت جام: در ۷ كيلومتري جنوب شرقي پل خاتون و دو كيلومتري غرب گرماب قرار دارد. اين تپه براي كشاورزي هموار شده ، ولي در نقاط بلند آن، قطعه سفال‌هايي ديده مي‌شود كه شبيه سفال‌هاي تپه صدرآباد و مربوط به سده‌هاي نخستين اسلامي است.
تپه طلايي تربت جام: در سه كيلومتري گوش لاغر ، در كنار روستاي شورستان قرار دارد. سفال‌هاي تپه طلايي شورستان، بيش‌تر بدون لعاب و داراي نقش‌هاي قالب زده و مهري هستند كه اين گونه سفال‌ها مربوط به سده‌هاي سوم تا اوايل هفتم هـ.ق. است. در غرب تپه، كه خاك‌برداري شده، ديواري از خشت و گل به چشم مي‌خورد و در همان محل تكه‌هاي آجر نيز ديده مي‌شود. در ميان انبوه سفال‌ها ،يك سفال نخودي رنگ دست ساز مربوط به پيش از تاريخ نيز به دست آمده كه اگر از جاي ديگر به آن جا منتقل نشده باشد، ديرينگي تپه طلايي را به پيش از تاريخ هم مي‌رساند. بيش از پنجاه گونه نقش گوناگون قالبي روي سفال، چندين قطعه ظرف سفالي و يك قطعه توپي كوره سفال‌گري، يك عدد هر سالم زيبا و سفال لعاب‌دار در تپه طلايي پيدا شده‌كه همگي گوياي يك استقرار مدني دراز مدت از پيش از اسلام تا سده ۷ هـ.ق. ، در آن محل است.
تپه قشه توت تربت جام: در ۱۰ كيلومتري صالح آباد و ۷۷ كيلومتري شمال شرقي شهر تربت جام ،بر سر راه آن دو شهر قرار دارد. برش‌هايي كه در اثر خاك‌برداري در بخش جنوبي محوطه ايجاد شده، تا ژرفاي زياد، لايه‌هاي خاكستر و خاك سوخته به همراه سفال و استخوان را نمايان كرده‌است. سفال‌هاي قشه توت از نظر گوناگوني در فرم ، نقش‌هاي بسيار و ديرينگي به دو دسته بزرگ پيش از تاريخ و تاريخي بخش مي‌شوند. در ميان انبوه سفال‌هاي نقش دار تپه جنوبي، قطعه‌اي از كف يك ظرف كوچك مرمري سفيد و يك صافي كوچك سفالي و نيمي از يك دوك گلي نيز به‌دست آمده‌است. با بررسي محوطه‌هاي پيش از تاريخ شمال شرق و شرق ايران روشن مي‌شود كه سفال‌هاي تپه قشه توت، از نظر نقش و فرم، با سفال‌هاي تپه‌هاي آنو ، در نزديكي عشق آباد تركمنستان ، محمد آباد مازندران، شهر سوخته سيستان، كويته پاكستان ،نمازگاه ، آق تپه در تركمنستان قابل مقايسه‌است كه در مجموع نزديك هستند با سفال‌هاي طبقه دوم سيلك و از دوران كالكوليتيك. اما در جزييات،تأثير پذيري بسياري از اشياء به دست آمده در شهر سوخته سيستان ، قابل ديدن است. از جمله قطعه‌اي از ظرف كوچك مرمري‌كه نمونه آن به فراواني در ميان آثار به دست آمده از شهر سوخته سيستان ديده مي‌شود

آرامگاهها و امامزاده‌ها در شهرستان تربت جام

آرامگاه مير غياث الدين تربت جام: روستاي بزد در ۱۷ كيلومتري جنوب غربي تربت جام قرار دارد. در داخل قبرستان اين روستا ، بنايي است كه به مقبره «مير غياث الدين» معروف است و قبري در فضاي باز و بيروني ايوان آن جاي دارد . نقشه بنا ، مربع شكل و به ابعاد ۵/۱۳ * ۵/۱۳ متر است . به نظر مي‌رسد كه اين بنا در دوره صفوي ساخته شده و در دوره‌هاي بعدي تزييناتي بر آن افزوده شده باشد. اين بنا احتمالاً به عنوان مسجد و نمازخانه كاربري داشته‌است.
آرامگاه خواجه عزيزالله تربت جام: اين مقبره در يك كيلومتري جنوب شرقي مجموعه شيخ جام و در ميان گورستاني قرار دارد كه در نزديكي آن ، بقاياي يك ايوان باستاني واقع است . نقشه اين بنا به صورت مستطيل است كه ابعاد خارجي آن ، ۱۰/۱۳ * ۱۷ متر و ابعاد داخلي‌اش ۵/۱۳ * ۵/۱۴ متر است . در نماي اصلي اين بنا ، ايواني با تاق آهنگ به عرض ۳۰/۵ و ارتفاع ۹۰/۷ متر وجود دارد. در اضلاع چهارگانه بنا ،شاه نشين‌ها و در زواياي آن، غرفه‌هايي از بطن ديوار درآورده‌اند. اين بنا فاقد هر نوع تزيين است ؛ تنها تزيينات آن ، منحصر به نحوه ارائه و نمايش تويزه‌ها (يزدي بندي) و سه كنج‌ها است . داخل بنا روكشي گچي داشته‌است . راه ارتباط اين بنا با ايوان مجاور آن ، از طريق درگاه‌هايي بوده كه در ضلع جنوب غربي و داخل ايوان تعبيه شده بود و امروزه به جز درگاه داخل ايوان ،بقيه آن مسدود شده‌است. شخص مدفون در اين بنا ، «خواجه زيدن الدين عزيز الله بن قطب الدين محمد زاهد بن صفي الدين محمود بن ابوالمعالي بن رضي الدين احمد بن قطب الدين محمد بن رضي الدين احمد متولي بن شهاب الدين اسماعيل بن قطب الدين محمد بن شمس الدين مطهر بن شيخ الاسلام احمد نامقي جامي» است كه سلوك وي به طريقه «نقشبدنيه» و معاصر «سلطان حسين بايقرا» بوده‌است و در بيست و هفتم ربيع الثاني سال ۹۰۲ هـ.ق. درگذشته‌است . تاريخ ساخت بنا نيز به نظر مي‌رسد مربوط به نيمه اول قرن دهم هجري باشد.
مجموعه آرامگاهي تربت شيخ جام تربت جام: زيارتگاه احمد بن ابوالحسن شيخ احمد جامي (۴۴۱-۵۳۶ هـ.ق.) در شهرستان تربت جام ، در ميان جاده مشهد به هرات قرار دارد و مشتمل بر ده بناي تاريخي است كه در اطراف يك حياط وسيع مجتمع شده‌است . قبر خود شيخ ، بدون هيچ گونه بنايي ، به صورت روباز در مقابل ايوان عظيمي قرار دارد.
زيارتگاه شيخ احمد: يكي از مراكز زيارتي شرق ايران است كه در قرن نهم هجري به اوج شكوفايي خود رسيد. مجموعه ، مشتمل بر ساختمان‌هايي است كه در اضلاع غربي و شمالي حياطي مستطيل شكل و بزرگ گرد آمده‌است و در قلب مجموعه ، گنبد خانه با ايواني در جلوي آن قرار دارد. در طرفين ايوان ، دو بنا به نام‌هاي مسجد كرماني و گنبد سفيد يا مسجد رواق ، قرار دارند. در جبهه غربي گنبدخانه ، سراچه؛ در سمت مشرق آن مسجد عتيق، و در جبهه جنوبي ، مسجد جامع جديد واقع شده‌است كه شبستان گنبددار آن با گنبد خانه مزار ، بر روي يك محور كه از در ورودي مجموعه شروع مي‌شود. قرار دارند . در جبهه غربي صحن بزرگ مقابل ايوان مزار ، بنايي موسوم به گنبد سبز كه قسمتي از مدرسه جلال الدين فيروز شاه است ، قرار دارد. در جلوي مجموعه نيز سر در ورودي و در مقابل آن ، آب انباري واقع شده‌است . علاوه بر اين‌ها ،بناهايي شامل دو خانقاه از امير تيمور در جبهه شرقي مزار ، و مدرسه‌اي از علاء‌الدين محمد فريوندي ـ وزير خراسان در زمان ابوسعيد و طغاتيمورخان ـ و نيز مدرسه ديگري در جبهه مقابل مدرسه فيروز شاه و متصل به مسجد جامع عتيق كه توسط شخصي به نام «امير شاه ملك» ساخته شده‌است ، وجود دارد.
مرقد شيخ احمد جامي نامقي تربت جام: پس از آن كه شيخ احمد نامقي ـ عارف مشهور ـ در سال ۵۳۶ هـ.ق. درگذشت ، او را در جلوي دروازه معدآباد به خاك سپردند. قبر شيخ كه امروزه در جلوي ايوان قرار گرفته ، با اجر و گچ به طول ۲۰/۵ و عرض حدود ۲ و ارتفاع حدود ۱ متر ساخته شده‌است و در كنار آن ، درخت پسته كوهي كهنسالي قرار دارد كه زايران تربت شيخ ، اعتقاد خاصي بدان دارند . دو سنگ قبر افراشته سفيد رنگ بر بالاي سر و پايين پاي مرقد وي نشانده‌اند كه بر روي آن‌ها كتيبه‌هايي به خط كوفي و نستعليق نوشته شده‌است و حواشي و قسمت‌هاي مختلف آن با گل و برگ و طرح مارپيچي و مقرنس زينت يافته‌است . بر گرداگرد مزار شيخ ، معجري سفيد رنگ به طول ۸ متر و ارتفاع ۵۰ سانتي‌متر كشيده‌اند و به فافصله هر يك متر آن ، ستون سنگي سياه رنگي قرار داده‌اند كه تعداد آن‌ها ۱۸ عدد است و بر روي برخي از آن‌ها كه در جبهه رو به روي صحن قرار دارند ، كتيبه‌هايي به خط ثلث و نستعليق ديده مي‌شود.
آرامگاه خواجه حسام تربت جام: در ۱۸ كيلومتري شمال شرقي صالح آباد، رشته كوه كناري هريرود پهلو گشوده و دره و گذرگاهي ساخته‌است و برابر آن آبادي بزرگي پديد آمده و قراول‌خانه‌اي داير بوده‌است و چون در سده ۸ هـ.ق. خواجه حسام الدين، حسن بن علي بن محمد شافعي ابيوردي، از شاگردان ملا سعد تفتازاني در آن جا به خاك سپرده شده، از آن پس نام خواجه حسام را يافته‌است . آرامگاه خواجه حسام به گونه چهار طاقي بزرگ، از آجر ساخته شده و ركن الدوله ،والي خراسان ، كه در سال ۱۲۹۹ هـ.ق. ، از اين محل ديدن كرده‌است، نوشته‌است اين چهار طاقي رو به خرابي است.

ويكيپديا