خواجه ربيع كه در مشهد مدفون است چگونه آدمي بود؟

درخصوص خواجه ربيع بايد گفت:وي ربيع بن خثيم،، تميمي، توري و كوفي و از تابعين مشهور است.(1)از او در منابع اسلامي ويژگيهاي اخلاقي بسياري گزارش شده است، از جمله او را اهل زهد، وعظ، تهجد و ذكر ياد كرده‏اند، از اين رو عده‏اي از صاحب نظران او را عارف و زاهد برجسته دانسته‏اند و از پارسايي او حكايت‏ها نقل كرده‏اند. گفته‏اند: او در منزل خود قبري كنده بود، و هرگاه در خود قساوت قلبي احساس ميكرد، به قبر داخل ميشد، و پس از مجسم كردن حالات بعد از مرگ، آيه "رب ارجعون لعليّ أعمل صالحاً فيما تركت"(2)را ميخواند و با خود ميگفت: اي ربيع! تو را باز گردانديم، اينك عمل كن!(3)شايد بتوان گفت تمامي آراي مثبتي كه صاحبان تراجم شيعي، نظير علامه حلي، محقق اردبيلي، ميرزا محمد استرآبادي و مامقاني درباره او ابراز داشته‏اند، برميگردد به عبارتي كه كشّي از عليّ بن محمد بن قتيبه نقل كرده است كه ابو محمد فضل بن شاذان در مقام پاسخ به سؤال درباره "زهاد ثمانيه" ربيع را نام ميبرد و او را از اصحاب امام علي(ع) نيز از زاهدان پرهيز كار ميداند. در مقابل شوشتري با توجه به قرايني، او را عامي مذهب دانسته و داستان‏هاي مبني بر تقرب او نزد علي(ع) و يا فضيلت او نزد امام رضا(ع) را مورد طعن و ايراد قرار داده است. (4) به نظر ميرسد يكي از علل ترديد برخي انديشمندان شيعي درباره ربيع آن باشد كه وي در جنگ علي(ع) با معاويه ترديد كرد و از شركت در آن خودداري نمود و از حضرت خواست او را به جاي جنگ با اهل قبله، براي نبرد با كفار به نواحي مرزي گسيل دارد. حضرت وي را به سرپرستي سپاهياني به ري و قزوين فرستاد.(5) از سوي ديگر برخي عقيده دارند كه وي با امام علي(ع) بيعت نكرده بود.بدين ترتيب به نظر ميرسد رابطه وي با امام علي(ع) چندان همراه با ارادت، ايمان و انقياد كامل نبوده و ضعف معرفت وي در حق حضرت، او را از همراهي كامل بازداشته است. مضافاً بر اين كه در برابر حادثه كربلا، در هنگام شنيدن خبر شهادت استرجاع (انا لله و انا اليه راجعون) گفت و از اين كه يزيد و عاملان او را به سبب قتل امام حسين(ع)، مورد طعن و ملامت قرار دهد، خودداري كرد و به اصطلاح، درباره امور دنيوي سخن نگفت. شايد بر همين اساس باشد كه برخي از صاحبان انديشه مانند آيت الله خويي و شوشتري وي را فردي دانسته‏اند كه از عبادت‏هاي بسيار خود تنها به ظاهر آن توجه كرده و از عمق و حقيقت بندگي محروم بوده است.(6)با توجه به اختلافات انديشمندان اسلامي درباره شخصيت ربيع، قضاوت نهايي درباره شخصيت و ديدگاه‏هاي وي مشكل بوده و نميتوان عملكرد و شخصيت او را تأييد و يا رد كرد.پينوشت‏ها: 1 - دايرةالمعارف تشيع، ج‏8، ص 149 - 150؛ معجم رجال حديث، ج‏7، ص 168 - 169؛ معارف و معاريف، ج 5، ص 624؛ لغت نامه دهخدا، واژه ربيع.2 - مؤمنون(23) آيه 99.3 - دايرة المعارف تشيع، ج‏8، ص 149 - 150.4 - راويان مشترك، حسين عزيزي، ج‏1، ص 304.5 - دايرةالمعارف تشيع، ج‏8، ص 150؛ وقعةالصفين، ص 115؛ فتوح البلدان، ص 451؛ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج‏1، ص 134.6 - حسين عزيزي، همان.